Kirilov İrsi

1. “Üstinsan” modernizmin əsas mifi kimi

 XX əsrdə bəşəriyyət əsasən mifoloji olaraq istiqamətlənmiş kollektiv subyekt olduğunu açıq-aşkar sübut etdi. Paradoksal olsa da, qərb tradisionalistlərinin müqəddəs müdrikliyin mühafizəçiləri kimi riqqətlə tərənnüm etdiyi böyük müstəmləkəçi imperiyaların arxaik və gözdən iraq məhəllələrinin sakinləri olan şərq xalqları modernizm üzrə “ağ” ustadlarından birdən-birə daha rasional və pozitiv oldular. Misirdən Hindistana, Birmadan Vyetnama qədər milli burjuaziyanın mentaliteti zəkanın təntənəsinə və öz aralarında ictimai müqavilə “imzalayan” bütün bəşər övladının xoşbəxtliyinə inanan rasionalistlərin Maarifçilik doktrinalarının sütunları ilə təəccüblü dərəcədə üst-üstə düşürdü.

 Amma XVIII əsrin sonlarından etibarən barışmaz və “bayağı” dəyərlər sistemində köklülük nümayiş etdirən, kainatın pozitivist və mexanik izahını təkmilləşdirən, burjua komfortunun tarixin əsas istiqaməti olduğuna inanan qərbli insan, – bu qərb filisteri və meşşanı birdən-birə zəhlətökən zəkanın köhnə-külə libasını cırıb tullayır və hər cür məntiqli izahın üfüqündən uzağa gedən qanlı romantizmin bayrağını qaldırır.

 Biz, əlbəttə ki, avqustun 14-də Çərxi-Fələyə dəhşətli qurbangətirmədə Avropa xalqlarını bir-birilə toqquşduran dağıdıcı Böyük Müharibəni nəzərdə tuturuq. Dəmir yolları və teleqraflar sivilizasiyasının transformasiyasından doğan alov qasırğaları və polad fırtınalarından sağdan Ernst Yunger və Selin, soldan Kamyu və Sartr kimi brutal ekzistensializm ədibləri çıxdı.

İqtisadçılar, tarixçilər, politoloqlar birdən-birə qızışan dünya müharibəsinin səbəblərini müxtəlif cür şərh etsələr də, aydındır ki, bunlar həmişə sadəcə səthi izahlar kimi qalacaq. Metafizik mənada ümumavropa qırğını öz sivilizasiyasına qarşı üsyan, mümkün olandan kənara çıxma cəhdi, son nəticədə isə qərb insanının “gecənin kənarına”¹ kollektiv səyahəti idi. Bu mənada Böyük müharibə yüz il əvvəl baş vermiş əzəmətli Napoleon epopeyasından və bir nəsil sonra ortaya çıxan İkinci Dünya müharibəsindən (hərçənd sonuncu bir çox cəhətdən Birinci Dünya müharibəsinin rasionalizə edilmiş davamı idi) radikal şəkildə fərqlənir. Həm Napoleon dövrünün “xalqlar müharibəsi”nin, həm də Avropanın amerikan-sovet (totalitar-demokratik) bloku ilə döyüşünün məqsədləri və başvermə səbəbləri aşkardır; unutmayaq ki, sülh və dinclik içində birlikdə yaşayan xalqları 1914-18-ci illərdə bir-birilə toqquşduran onların yaxın qohumluq əlaqəsində olan əsl-nəsəbli və taclı rəhbərləri idi. Bu qəzəbin ortaya çıxardığı səhnəni Böyük çölün² bir kökdən olan köçəri qəbilələri arasındakı qardaş qırğını, ya da eyni dildə danışan, eyni daşa və ya ağaca sitayiş edən, lakin bundan daha da amansızlaşan dağlı tayfaların düşmənçiliyi ilə müqayisə etmək olar. Lakin burada söhbət qəbilə və tayfalardan deyil, öz tarixi statusunu bəşəriyyətin inkişaf mərhələsində az qala son söz kimi dərk edən metropoliya xalqlarından gedir.

 Fikrimizcə, günümüzə qədər uzanan bütün sonrakı dövrdə silinməz iz buraxmış bu partlayışın mahiyyətinə siyasi-iqtisadi və ya sosial təlimlər sferası aydınlıq gətirmir; Böyük müharibə qərb ruhunun, daha dəqiq desək, qadın təbiətinə sahib “ruhaniliyinin” böhranı nəticəsində ortaya çıxmışdı. Bu “ruhanilik” Üstinsana hamilə qaldı və onu dörd yüz il öz bətnində gəzdirdi, amma son anda onu doğura, bu parlaq bədheybəti doğuş yolları vasitəsi ilə xaric edə bilmədiyi məlum oldu. Məhz Birinci Dünya müharibəsi körpəni azad edən “qeysər kəsiyi” oldu; və bu körpənin atası əsla Fridrix Nitsşe deyildi… Üstinsan Avropanın bətninə İntibah dövrünün şəfəqində salınmışdı və atalıq iddiasında olanlar elə ilk vaxtlardan çox idi: Aqrippa fon Nettesheym və Parasels, Cordano Bruno və Kardano. Amma əlbəttə, bu sırada ilk növbədə Marsilio Fiçino və Covanni Pikodella Mirandolanın adları çəkilməlidir. Bütün bu “magik humanistlər” pleyadası Avropa “ruhaniliyi”ni qüdrət istəyinin möhkəm toxumları ilə dölləndirdi; Şopenhauer, Dostoyevski və Nitsşe isə günaha batmış bu qızın dombalmış qarnı ətrafında ağlayıb-sızlayan və eynəklərini yerə salan çarəsiz intelligentlər idilər. Belə müdriklər mamaça roluna yararlı deyildilər; bu rolu XX əsrdə sülalə qarışıqlığı ilə əla uyğunluq içində olan serb terrorçuları oynadı.

 Bununla belə, biz özümüzdə olan (əlbəttə, müəyyən mənada!) çox şeyə görə, – hər şey üçün olmasa da, – məhz Dostoyevski və Nitsşeyə borcluyuq. Bu iki insan olmadan, gözlə görünən kainatdan yuxarı qalxıb “Böyük varlıq”la eyni səviyyədə dayanmaq üçün magik imkanlar haqqında bilikləri əldə edən Adəm barədə İntibah titanlarının qorxunc kəhanətlərini də anlamaq olmazdı.

2. Düşən mələyin “insani məziyyəti”

 Avropa tarixində XV əsr avropaçılığın bərqərar olması ilə xarakterikdir. “İntibah” adı ona çox da uyğun gəlmir. Sanki semit əfsanələrinin dilində ifadə olunmuş İran günəş dininə minillik etiqaddan sonra, Avropa öz yunan-roma köklərini canlandırmağa başladı. Amma hər şeydən əvvəl Avropa antik Roma və ellinizm dövründə “Avropa” deyildi. Sağlam məntiqə sahib hər hansı bir insanın daklardan tutmuş piktlərə qədər hamını əsarəti altına almış qeysərlər Romasını Avropa adlandırmaq ağlına da gəlməzdi. Zira Avropa yunan mifologiyasından götürülmüş ad olsa da, qitə bu ada kultural haqqı yalnız orada yaşayan bütün qəbilələrin metatarixi refleksiyada böyük sintezindən sonra qazanır. Bu refleksiya məhz XV əsrdə öz əsl formasını əldə edir.

3. Ölüm arzusu

 Əlbəttə, magik Adəmin ruhunda yaşayan lüsifersayağı tanrıya üsyan Əhdi-Ətiq Tanrısı tərəfindən “Yaradılış” kitabının ilk misralarına yerləşdirilib. “Və Tanrı dedi: Budur, Adəm xeyir və şəri bilməklə bizlərdən biri kimi oldu; və artıq, həyat ağacına əlini uzadıb meyvə dərməsinə, onu yeyib ölümsüz olmasına izn verilməməlidir” (Yaradılış, 3:22). Saysız-hesabsız müfəssiri pərt edən bu mətnin heyrət doğuran qeyri-adiliyi bundadır ki, Musanın Tövratının tanrısı burada Olimp panteonu üslubunda danışır: ölümlülərə qarşı qısqanclıq, bundan başqa, torpaqdan yaradılmış bir məxluqun qadağanı pozaraq öz iradəsi ilə təbiətini dəyişə bilməsi ehtimalı– bunlar İbrahimin soyundan gələn peyğəmbərlərin bizə ötürdükləri Tanrı haqqında təsəvvürdə istisna edilib.

 Lakin bizi Musanın vəhylərinin Babil təhrifləri deyil, Bibliyanın faktiki mətninin kultural nəticələri maraqlandırır. Yuxarıda verilmiş sitatda Nitsşenin “Tanrı öldü” deyiminə qədər Qərb əks-tanrıçılığının bütün proqramı yer alıb. Və florensiyalı platonçular tərəfindən formalaşdırılmış insan haqqında mif – nəinki Tanrıdan bağışlanmasını diləmək istəməyən, əksinə daha da uzağa gedib “həyat ağacına əlini uzadaraq meyvədən dadmağa” hazırlaşan, günaha batmış Adəmin özünüreabilitasiyasından başqa bir şey deyil. Bu itaətsizlik dramının fokusunda cəmlənmiş bütün Avropa mədəniyyətinin dərin vəhdəti Dostoyevskinin “Əcinnələr” əsərinin qəhrəmanlarından biri olan Kirilovun şəxsiyyətində üzə çıxır. Bu roman elə qurulmuşdur ki, onun səhifələrində yer almış personajlardan hər hansı biri öz növbəsində tənqidi baxış bucağından asılı olaraq mərkəzi mövqe tuta bilər. Yalnız baş personaj Stavroqin deyil, həmçinin, Pyotr Verxovenski və hətta Şatov da… Özünün sakral və qurbangətirmə intiharı formasında fenomenal ismarıcı ilə (bu ismarıc son nüansına qədər məhz Nitsşe və onun böyük şərhçisi Haydegger tərəfindən öyrənilmiş və başa düşülmüşdü) Kirilov – bu personaj isə, bəlkə də, Dostoyevskinin öz düşüncəsində də xüsusi yer tuturdu.

 Kirilovun proqramı yuxarıda “Yaradılış”dan sitat gətirdiyimiz misranın məzmununun müəyyən paradoksal davamıdır. Ona görə paradoksaldır ki, Kirillovun “üstinsanı” əlini həyat ağacı əvəzinə ölüm ağacının meyvəsinə uzatmalıdır (operativ masonluq ənənələrində yer almış bəzi apokrif əfsanələrə uyğun olaraq, Edemdə iki deyil, üç əsas ağac bitmişdi: xeyir və şərin, həyat və ölümün ayırd edilməsi).

 “Həyat iztirabdır, həyat qorxudur və insan bədbəxtdir… İndi insan həyat sevir, çünki iztirab və qorxu sevir. Yeni insan olacaq, xoşbəxt və məğrur… İnsan Tanrı olacaq və cismən dəyişəcək”, – Kirillovun ismarıcı belədir; ki, bu ismarıcda lüsiferianlıq və neobuddizmin, – bunların arasında bir az da freydist psixoanaliz var, – müasir avropa sintezi nəzərdə tutulmuşdur. Doğrudan da, bu qaşqabaqlı “rus oğlan”ın doktrinası ilə tanış olduqda, öz saray “cənnətində” otuz il şad-xürrəm yaşadıqdan sonra birdən-birə iztirab və qorxunun gerçəkliyini və başlıcası isə, insanın öz neqativ təcrübəsinə bağlılığının dözülməz faciəsini aşkar edən şahzadə Qautamanı xatırlamamaq çətindir. Fakt olaraq, Kirillovun ölümə getmək (onun hekayəsində fiziki ölüm) və bu şəkildə oyanmaq çağırışı buddizmin xilasolma doktrinasının birxətli rus dilinə tərcüməsidir. Lakin belə tərcümə və belə bir Kirillov bütün nitsşeçi nəticələri ilə birlikdə Əhdi-Ətiqin yalnız Babil təfsiri sayəsində mümkündür.

 4. “Üstinsan” və inqilab

 Yuxarıda İbrahimlə bağlı mifin matrisində formalaşmış üstinsan modellərinin “toxumları”ndan bəhs etdik. Bu modellərin icmalı açıq-aydın göstərir ki, insanın ölümlü, fani təbiətinə üstün gəlmə yolları, eyni zamanda, hər şeyi əhatə edən sosial məkandan, yəni vaxtilə Aristotelin əsl insan təbiətinin təminatı olduğunu düşündüyü cəmiyyətdən xilasolma yollarıdır. Daha dəqiq desək, fövqəlbəşər olanları gerçəkləşdirmənin bütün yolları əslində avropa ruhunun (“ruhaniliyinin?”) birdən-birə həbsxana kimi qavradığı cəmiyyətdən qaçış üsullarıdır.

 Cəmiyyətin “həbsxana” kimi bu yaşantısı insan təbiətinə də, bəşəriyyətin özünə də aid edilir. Bəşəriyyət həbsxanadır, çünki məşəqqətlidir. “İnsan məşəqqəti”, la condition humaine (yəni insan halı) – Adəmin günah işlətdikdən sonra qovulduğu bihudəliklər və iztirablar vadisini işarə edən Bibliya ifadəsidir. Lakin bu “vadi” bəşər nəslinin əcdadının köçdüyü zahiri məkandan (saraydan gecəqonduya köçmək kimi) daha çox, insanın yeni mahiyyətidir ki, bundan da elementar vasitələrlə qurtuluş yoxdur. Buna görə də, “Üstinsan” layihəsinin müəllifləri üçün sosium gizli insan təbiətinin görünən təşkilatıdır və bu təbiətin özü isə mənfur köləlikdir.

İnsan haqqında mifin hazırlanması ilə eyni zamanda ona əks olan “cəmiyyət haqqında mif” də işlənilir. Üstəlik, bu praktik olaraq eyni intellektual meydançada, eyni neoplatonçular arasında baş verir. Özünün guya əsl bilik olduğuna eyham edən “insan haqqında mif”lə müqayisədə “cəmiyyət haqqında mif” özünü mif kimi daha qabarıq şəkildə göstərir. “Cəmiyyət haqqında mif” dərhal utopiya mövqeyində dayanır. Kampanella bu düşüncə tərzinin parlaq nümayəndəsidir və tamamilə aydındır ki, elə ilk addımlardan sosial utopizm “insan haqqında mif” qədər əks-tanrıçı və lüsiferiandır. Belə ki, “Günəş Şəhəri” Müqəddəs Avqustinin “Tanrı Şəhəri”nə açıq cavabdır.

 Sosio-mifin utopik xarakteri tez bir vaxtda pozitivist və rasionalist təsəvvürlərin xeyrinə itirilir. Neoplatonik sosializmin günəşli pafosu sürətlə anti-individualist və əlbəttə, “anti-fövqəlbəşər” xarakter alır, bu isə özünün sonrakı inkişaf dinamikasında böyüyərək açıq anti-humanizmə çevrilmə təhlükəsi daşıyır. XVIII əsr fransız sosialistləri və onların rus şagirdi Çernışevskidə məhz bu baş verir: falanster⁸ sosializm şəxsiyyət üçün həbsxana olduğunu çox da gizlətmir. Bu ifrat sosiallaşdırmanın pafosu ondadır ki, cəmiyyətə insan realizasiyasının bütün sahələrindən maksimum fayda götürmək üçün optimallaşdırılmış ideal maşın kimi baxılır. XVIII əsrin sonlarına yaxın bir qütbdə insanlardan hər hansı bir işə yarayan, səliqə ilə yonulmuş “taxta” düzəltməyi arzu edən illüminat-maarifçilər dayanır; digər qütbdə isə tezliklə lüsiferizmi və “kişi başlanğıcı” kultunu dəb kimi irəli sürəcək olan romantizm müjdəçiləri yüksəlir. Bayron və Lermontov savadlı təbəqələrdə geniş yayılmış bu demonizmin faktiki apostolları oldular; o demonizm ki, orada tiran və qəsbkar Bonapart fiquru azadlıq uğrunda səyyar mübariz və ölümaxtaran obrazı ilə paradoksal şəkildə birləşir. Bu xəttin praktik təcəssümü kimi, öz sosializminə zidd olaraq cəmiyyəti sistemli şəkildə rədd edən Bakunin – Avropa barrikadalarının “üstinsan”ı ortaya çıxdı; Marksın I İnternasionalını bərbad edən, Dostoyevski və Gertseni öz enerjisi ilə yükləyən Bakunin… Nitsşenin həyatı ilə müqayisədə onun həyatı “Zərdüşt”ün ruhuna və təliminə daha çox uyğun gəlirdi.

 Burada biz dərin və mühüm bir nöqtəyə, tədqiqatçıların əksəriyyəti tərəfindən çox da düşünülməmiş bir məsələyə yaxınlaşırıq: “sağçı” versiyada “üstinsan” mizantrop, aristokrat, lüsiferian ola bilər; amma o, necə deyərlər “solçu nəşrdə” də çıxış edə bilər. Bonapart inqilabi hərəkatdan çıxmışdı və xalqlar tərəfindən radikal yeniliyin rəhbəri kimi qəbul edilirdi. Bəli, onu xüsusən də tacqoyma mərasimindən sonra “solçu” adlandırmaq çox çətindir… Lakin onun fiquru arxasında dayanmış amansız radikallar qrupu: Robespyer, Sen-Jüst və digərlərində “üstinsanlar” sifətində mövqelilik açıq-aşkar hiss olunur. Həyatının üçdə ikisini işıqsız və havasız fransız qalalarında keçirmiş, Dümanın məşhur romanındakı gələcək “qraf Monte-Kristonun” müəllimi abbat Farianın prototipi kimi çıxış edə biləcək biri olan Ogüst Blanki öz enerjisini bilavasitə öz “fövqəlbəşər təbiət”inə görə seçilmişlərin bədxahlığına inanmaq və onlara nifrət etməyə sərf etmişdi. Çətin müəyyən edilən “üstinsan” fenomeninin parlaq cavabı budur! Bu ilk növbədə fədakarlıq və anti-ictimaiyyətçiliyin birləşməsidir; amma, əlbəttə, yalnız bu deyil. Üçüncü komponent daxili təcridlilik, qardaşlarla ümumi taleyi bölüşməkdən imtinadır. Həm sağda, həm də solda vəziyyət belədir. Yakobinçi konvent, – orada cəmiyyət və vətəndaş haqqında nə deyilməsinə baxmayaraq, – təklərdən ibarət idi. Adını çəkdiyimiz Bakunin tək idi. Bu mənada o, – yeri gəlmişkən, Neçayev də, – nəsillərin kultural intuisiyası üçün sağçı “üstinsan” kimi çıxış edən demonik Bayrondan (özünün ali cəmiyyət rüsvayçılığına və Yunanıstanın müstəqilliyi uğrunda müharibədəki iştirakına baxmayaraq) heç də geri qalmır.

 5. “Ümid ulduzu”

 Anti-ictimaiyyətçilik, fədakarlıq (passionar ziyadəlik) və tənhalıq –Avropanın tarixi varlığının toxumalarında florensiyalı hermetiklərin hansısa neoplatonik fərziyyəsi kimi deyil, real şəkildə mövcud olan üstinsan paradiqması budur!

 Burada “üstinsan” paradiqmasında daha bir fərqlilik görürük: bu, dini-metafizik, ya da əks-tanrıçı ola bilər, yəni bu fərqlilik son nəticədə yenə dini-metafizikdir, amma ikinci halda neqativ versiyadadır. Aydındır ki, bunların hər ikisi lüsiferizmin ümumən bütün variantlarında kök salıb… İnsanın hermetik analizi dərhal onun tanrıyabənzər “vahidliyinə”, mərkəzində dayandığı sonsuz reallıq olan makrokosma qarşı mikrokosm kimi təqdim edilmişliyinə əsaslanır. Neoplatonik mütəfəkkir bu arxetipin saysız-hesabsız zərrəciklərə parçalandığını və yer üzündə məskən salmış ölümlü varlıqlar arasında ümumi mal kimi bölündüyünü xüsusilə dəqiqləşdirmir. Belə bir mütəfəkkirin Adəm haqqında dediyi sözlər mücərrəd və pafosludur və biz Pikodella Mirandolanın fikirlərində insana aid olan məsləhətlər və möhtəşəm perspektivləri, bildiyimiz və özümüzün də olduğumuz real fani və ölümlü varlıqlara heç cür bağlaya bilmərik. Nitsşenin Zərdüştü özünün iyrənərək uzaqlaşdığı və dəf etməyə çağırdığı fiziki bəşəriyyətə daha yaxındır; bütün bunlarla yanaşı, intibahçı metafiziklərin “insan”ının və Nitsşenin “üstinsan”ının görünən kosmik məziyyətlərinin ümumi metafizik bazası var – bu, onların o taydakı ekspansiyası, müəyyən sərhədlərdən çıxışıdır.

Arxetipik Adəmin kabbalist obrazı kimi beşguşəli ulduzu götürək. Görəcəyik ki, insan məşəqqətindən qaçışın bütün mümkün versiyaları, – arzu edildikdə, “həddən artıq insani” olana üstün gəlmək və ya fələyin köləliyindən xilas olmaq kimi anlaşılan, – bu ulduzun beş guşəsinə görə yerləşir və eskapizmin⁹ beş əsas yolunu təmsil edir. Müəyyən baxış bucağı altında bu yolları metafizik dəlillərlə əsaslandırılmış anti-sosial strategiyalar hesab etmək olar.

 Daha köklü, qədim və ilk variant kəramətlilik ritualları və gizli biliklər vasitəsi ilə ənənəvi “xilasolma” yoludur. Ən uzaq perspektivdə bu yol Universal prinsiplə eyniləşməyə aparır və Qədim Misir və Babil doktrinalarına əsaslanmış, – induizmdən operativ masonluğa qədər, – bütün kahinlik və metafizik sistemlərə məlumdur. Bu halda bizim üçün vacib olan odur ki, bu yolu gerçəkləşdirməklə insan özünün ölümlü və sonlu təbiətini müəyyənləşdirən məhdudiyyətlərin bütün səviyyələrini ardıcıl şəkildə dəf edir; bunun ruhi cəhətdən gerçəkləşməsinin konkret bir institut kimi mövcud olan ənənəvi bilik və metodikaların dəstəyi olmadan ağlasığmaz olduğuna baxmayaraq, bu yolun keçilməsi üçün mənəvi ustadın zərurət olduğuna baxmayaraq, son nəticədə inisiatik xilasolma yolu dərin tənhalıq içində gerçəkləşir ki, bu da müxtəlif ənənələrdə zahidlik praktikası, fiziki özünütəcrid, mütləq susqunluq və başqa kontr-qrup texnikalarla özünü göstərir.

Bu dini-metafizik rakursda “üstinsan” termini istifadə edilmir, onun məntiqi bazası belə yoxdur, çünki kəramət yolunun məqsədi bayağı bəşəriyyət çərçivələrindən çıxmaq yox, “Böyük bütün”lə hər şeyi eyniləşdirməkdir. Bununla belə, ilkin ənənənin ən azından profanların müşahidəsinə açıq olan tərəfdarlarında “üstinsan” sindromunun ruhi gerçəkləşmənin modernist versiyalarında aşkar etdiyimiz bütün xarakterik cəhətləri üzə çıxır. Öz dinlərinin ezoterik aspektlərini gerçəkləşdirən zahidlər, abidlər, quru və şeyxlər özlərində asosiallığın və hətta eyni yolda (tənhalıq) yürüdükləri qardaşlarından da aşkar təcridliliklə müşahidə olunan anti-sosiallığın aspektlərini birləşdirir, bu isə onlara can atan insanların gözündə onların yüksək “ekzistensial temperatur”u ilə, – ənənədə “eşq” kimi (aqape¹⁰) adlandırılan passionar fədakarlılıqla – artıqlaması ilə kompensasiya edilir.

 Metafizik gerçəkləşmənin modernist versiyası olan ikinci yol lüsiferian adəmçiliyin – bir tərəfdən İntibah dövrünün magik humanizminin, digər tərəfdən isə yuxarıda kifayət qədər nümunə gətirdiyimiz romantik və radikal ekzistensializmin mötərizələri ilə ayrılan – məkanı ilə bağlıdır. Bu iki yolu fərqləndirmək çox çətindir, belə ki, ən yeni dövrün tradisionalist-ezoterikləri üçün nitsşeçi diskurs “magik-hermetik” mənzərəyə tamamilə inteqrasiya olunub. Məsələn, tradisionalist düşüncə məktəbinin görkəmli nümayəndəsi baron Yulius Evola belələrindəndir: o, “ortodoksal” ezoterizmin qatı tərəfdarı olsa da, “üstinsan” anlayışını tamamilə legitim və işlək hesab edir.

Yuxarıda göstərilən iki versiya bir-birinə yaxın olan, amma çevrilmiş pentoqramda ayrılan iki vektor, ya da şüadır. Bir-birilə müəyyən mənada bağlı olan daha iki antitezis müqəddəs və qəhrəmanın yollarıdır.

 Aydındır ki, müqəddəslik yolu və ümumiyyətlə, müqəddəs obrazı ruhi gerçəkləşmənin öz təcəssümünü artıq yuxarıda bəhs etdiyimiz zahidlərdə, abidlərdə və şeyxlərdə tapmış olduğu praktikası ilə qətiyyən eyni deyil. Müqəddəslikddə spontan fədakarlıq diqqət cəlb edən tərəfdir, bu isə öz passionar artıqlılıq faktı ilə anti-sosiallıq və tənhalıq doğurur. Müqəddəslik şimşək kimi kəsir; o, uşağın, ya da intellektual metafizikadan uzaq olan sadəlövh adamın ağlına qəflətən parlaq bir fikir gətirə bilər. Janna Dark belə müqəddəslərdən idi və onun kral düşərgəsinə gəlişi anti-sosiallıq və tənhalığın aspektlərinə qətiyyən zidd deyil; əksinə, bu aspektlər fransızların ona qarşı böyük heyranlıq duymasına və ingilislərin onu iblisə təslim olmuş cadugər kimi təqib etməsinə səbəb oldu.

 Müqəddəsliyin fövqəlbəşər aspekti “günəş başlanğıcının” (lüsiferizm) ambivalentliyini vurğulayan sıx qara kölgə və ya neqativ əmələ gətirir: müharibə şərtlərində Janna Darkın ən yaxın yoldaşı Fransanın marşalı və konnetablı Jil de Re idi; bu insan bəşəriliyə üstün gəlmək arzusu ilə məşhur idi, bu isə onu satanizmə, vəhşiliyə, qatı mövhumatçılığa yuvarladı, son nəticədə, bu mürəkkəb insanı Fransa Kilsə İnkvizisiya Məhkəməsinin qarşısına çıxardı. Onun pak işığın təmsilçisi kimi pərəstiş etdiyi və Britaniya Kilsə İnkvizisiyasının divan tutduğu Janna Darkla nə qəribə simmetriyası var! Jil de Renin öz şəxsi refleksiyasında üstinsan kateqoriyasından istifadə edib-etməməsi məlum deyil, amma bu terminə daha yaxın olan modernistlər üçün “məlun marşal” çox cazibədar fiqur idi!

 Müqəddəsə qarşı qəhrəman dayanır, amma ona görə yox ki, qəhrəman daha az tənhadır və ya daha az passionardır. Müqəddəs faciədən məhrumdur, müqəddəsin fövqəlbəşər təbiəti onun varlığının səviyyəsində ilkin və ziddiyyətsiz olaraq verilib; qəhrəman isə reallığın mənbələrinin özündən ayrılmaz olan fundamental böhranın üzə çıxmasıdır. Belə deyək: qəhrəman müqəddəsliyin cəfəngiyyat, kəramətliliyin illüziya olduğunu dərk edən, amma adi və sındırılmış insana çevrilməyən, əksinə bəşəri məşə

6. Faciənin mənşəyi “musiqinin ruhu”ndan deyil 

Şübhəsiz, qəhrəman arxetipi kəramətli kahinin metafizik modelindən az qədim deyil. Qəhrəmanlar bütün qədim sivilizasiyaların folklorunda olub, amma Qafqaz və Elladadan başqa, onlar demək olar ki, hər yerdə “sistemə” inteqrasiya edilib (müasir dildə desək). Başqa sözlə, Hindistanda, İranda, keltlərdə və s. qəhrəmandan yuxarıda müdrik dayanıb; buna görə də, bütün bu sakral-kahin sivilizasiyalarında Avropadakı qəhrəman konseptinə az-çox uyğun gələnlər əslində “üstinsan” deyillər, sadəcə fövqəltəbii hərəkətləri və bacarıqları olan döyüşçüdürlər. Homerin Odisseyi ilə, deyək ki, irland eposunun Kuxulini arasında hətta epik səviyyədə olan fundamental fərq bundadır. (Personajın fövqəltəbii imkanlarını “üstinsan”a aid (fövqəlbəşər) olanlarla qarışdırmaq lazım deyil. Belə dolaşıqlıq çox vaxt adi şüur səviyyəsində üzə çıxır. “Üstinsan” ekzistensial haldır, buna görə də, Bayron və Bonapart kimi dünyagir məxluqlar ekstraordinar cismani hərəkətlərə görə kelt Kuxulini, ya da qırğız Manası ilə heç cür rəqabət apara bilməzdi!).

 Özünü ümumi harmoniyaya uyğunluq meyarları ilə deyil, əksinə, sonsuz olana, yəni Fələyə qarşı əyilməz müqavimət qabiliyyəti ilə qiymətləndirən şəxsiyyət obrazı məhz qafqaz-balkan arealında formalaşır. Qafqazın epik pəhləvanları və yunan qəhrəmanları üzərində müdriklər dayanmır. Bu qəhrəmanlar Səmaya meydan oxuyur, yaradılışın pozitiv mənasına şübhə ilə yanaşırlar. Belə deyək: onlarda artıq uzaq keçmişdə ekzistensial “üstinsan” damarı aşkar edilib və ən yüksək zirvəyə, “norma” ilə tam qırılma nöqtəsinə qədər çatdırılıb. Əslində, elə bu “faciə” adını alıb. Lakin “üstinsan” mifinin əvvəlki üç versiyası ilə müqayisədə qəhrəmanın xüsusiliyi, fərqliliyi bundan ibarətdir: qəhrəmanda lüsiferik olan heç nə yoxdur. Qəhrəman “günəşli” (şən) varlıq deyil. Günəşli varlıqlar olimplilərdir, qəhrəman isə onların hakimiyyətinə və ontoloji legitimliyinə etiraz edir. Qəhrəman “üstinsan”ın Lüsiferi yer üzündə gerçəkləşdirməyən, əksinə ona meydan oxuyan, bununla da hələlik onun üçün məchul olan Tanrının tərəfinə keçən yeganə modallığıdır.

 Aksentləri bütünlüklə yerbəyer edək: ilk növbədə məhz qəhrəman Peyğəmbərin potensial auditoriyasıdır. Buna görə də qəhrəmanlar icmalarının, qəhrəmanlıq qardaşlıqlarının mövcud olması mümkündür və bunu nəinki Homer, bəzən öz möhtəşəmliyi ilə qədim eposdan geri qalmayan bugünkü siyasi praktika da bizə göstərir.

 Bəli, əlbəttə ki, qəhrəman başlanğıcda təkdir. Müasir dünyada hərbi kastanın dağılması müasir sosial autsayderliyin xüsusi kateqoriyasının meydana çıxmasına səbəb oldu: “tənha qəhrəmanlar”. Lakin bu autsayderlər bir-birinə Məsihin İncildəki sözlərində nəzərdə tutulmuş qarşılıqlı fədakarlıqla bağlıdırlar: “Heç kəsin sevgisi canını öz dostunun yolunda fəda edənin sevgisindən böyük deyil” (İn. 15, 13).

 Yeri gəlmişkən deyək ki, yunanşünasların bildiyi kimi, axeylilərin ittifaqından sonra “tənhalar qardaşlığı”na dair nümunəni qaçaqların hərbi ittifaqı paradoksal fenomeni şəklində məhz Qafqaz verib. “Qaçaqçılıq” az qala xüsusi institut ranqına yüksəldilmiş üstinsan sindromudur və onda Fridrix Nitsşenin öz zərdüştünə verdiyi atributların demək olar ki, hamısı var. Qaçaq “adi” insan yaşamının başlıca etikası ilə ortaya atılır. O, atasının avtoritetini rədd edir, soyunun nüfuzunu kənara atır; o, həyatı fundamental olaraq ədalətsiz hesab edir və öz silahlı tənhalığından yeni etika, Fələyə meydan oxuma etikası, müqavimət etikası yaratmaq üçün dağlara qaçır. Lakin Lermontovdan başlayaraq rus kultural ənənəsində əhəmiyyətli dərəcədə düz anlaşılmayan qaçaq demonik fiqur deyil. O, nihilist deyil! Qaçaq yaradılışı öz ürəyindən başqa heç bir yerdə olmayan ədalət və borcluluq naminə edilən bir səhv kimi inkar edir. Qafqaz qaçaqçılığı – Homer eposunun birbaşa varisi – qəhrəmanlıq elementini bu günə qədər gətirib çıxarır və bəşəri olanlar bunun vasitəsi ilə sonsuz dərəcədə ucalaraq, nəhayət, özünü zəhlətökən “fövqəl…” xəyalından azad edir.

7. “Altinsan^“11  riski

Nəhayət, bizim pentaqramda aşağı yönəlmiş beşinci, sonuncu şüa. Söhbət çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir hadisədən gedir, hansı ki, onu şərti olaraq təbiətə qaçış adlandırmaq olar. Bu şüa eskapizmin “üstinsan” pentaqramına aiddir, çünki qəhrəmanlıq vektoru istisna olmaqla, təbiətlə dostluq, qalan üç şüada mövcuddur. Zərdüşt torpağa sadiq olmağa çağırır (florensiyalıların magik Adəmi isə kobud və incə substansiyalarla işləyir və təbiəti özünə uyğunlaşdırır). Metafizika ustadları zahidliyi, tərki-dünyalığı təbiət qoynunda gerçəkləşdirir – ya çəyirtkələrlə qidalanaraq səhrada, ya da şagirdlərinin gətirdiyi qurumuş keçi pendiri yeyərək Himalay mağaralarında yaşayırlar. Amma müqəddəslər isə balı ayıların özündən alır və düşmüş qurdları götürüb yenidən yaralarının üstünə qoyurlar. Yəni təbiət müxtəlif şəkildə də olsa, hər bir halda “üstinsan” üçün mühümdür: o, məşəqqətləri bir lənət kimi qoparıb atırsa, bu qopmada günah işlətmə anına qədər cənnət bağı haqqında yaddaş üzə çıxmalıdır. (Qəhrəman təbiəti ya inkar edir, ya da ona əhəmiyyət vermir. Odissey üçün Aralıq dənizi kartezian ölçüdür, onun düşünən “Mən”i bu ölçünün mərkəzində maneələri dəf edir).

 Beləliklə, “təbiətə qaçış” bir fon, bir səhnə arxalığı qazanır, – ki, “üstinsan” da bu fon təbiətdir, – və bunu öz strategiyasının mərkəzinə çevirir. Aydındır ki, bu cür dönüşdə passionar fədakarlıqdan söhbət gedə bilməz, – o ortadan qalxır. Bununla belə, “ekzistensial ekoloqlar” kimi adlandırılanlar, – Toro, Lonqfello, ədəbi qəhrəmanlardan leytenant Qlan, – “fövqəlbəşərilikdən” pay almaq iddialarında israr edirlər. Onlar daha mühüm rol oynamağa başlayan ən azı iki başqa dəlilə sahibdirlər: asosiallıq və tənhalıq. Lakin leytenant Qlan Zərdüştün “ekoloji versiyası”nı tamamilə tükətmir. Axı hələ Russonun “xoşbəxt vəhşi”si də var, hansı ki, onu praktikada Qogen həyata keçirməyə çalışmışdı. Bundan başqa, kosmik “həqiqiliyin” “mədəniləşmiş” insanları üçün öz əlçatmazlığı hesabına fövqəltəbii qabiliyyətlərə sahib olan yer sakini haqqında mif də var (etiraf etmək lazımdır ki, Kastanedanın məhsulları bu mifin ən son inkişaf mərhələsidir).

 Və nəhayət, Lonqfello və Knut Hamsunun ədəbi xarizmasından başqa, Kastanedanın yakilərinin¹² sərtyarpaq-meskalin¹³ qlamurundan başqa, Amazon çayının tropik meşələrində, Filippin cəngəlliklərində, ya da Avstraliya çöllərində daş dövrü şərtlərində yaşayan real qəbilələr də var. Kiməsə elə gələ bilər ki, bu sonuncular “üstinsan” haqqında diskursa daxil deyil. Doğrudan da, ilk baxışdan yerli qəbilələrin əsla russoist olmayan acı gerçəkliyi bəzi fəlakət-antropoloqların irqçi snobizmini bəsləyir; onlar öz ideallarının əsaslı anti-tezini burada tapdığını düşünürlər: guya “üstinsan”a birbaşa “toxunmaq”  mümkün olmasa da, bununla belə, o “altinsan”ın şəksiz aşkarlığından hansı yollasa daha az virtual olur. Problem (bu irqçilərə görə) ondadır ki, bütün bəşəriyyətin mental həyatının yazıldığı transsendental əlifbanı tapmaq üçün “vəhşi”lərin təfəkkürünü öyrənən Frezer, Levi-Stross, A.Devid-Nil, Mirça Eliade kimi böyük strukturalistlər və folklor arxetip tədqiqatçıları qətiyyən belə düşünmürdülər.

 Ancaq yenə də, yenə də… bu “beşinci yol” istər leytenant Qlanın variantında olsun, istərsə də Don Xuanın versiyasında, – hələ meşələri qıran mafioz qrupların helikopterlərdən ovladığı bədbəxtlər bir yana qalsın, – əsasən, “üstinsan” ideyasının kollapsıdır. Axı bəzi tradisionalistlərin versiyasına görə, yerli qəbilələr bir vaxtlar qədim sivilizasiyalara qarşı çıxan, lakin öz anti-sosial layihələrində məğlubiyyətə uğrayanların qalıqlarıdır; belə ki, nəticədə yoxsullardan ibarət qəhrəmanlıq qardaşlıqları natural maddələr mübadiləsinin yaşıl cəngəllikləri hesabına həyatda qalanların icmasına çevrildi.

8. Hər bir halda “qəhrəman”!

 Sosiumdan beş qaçış yolu, – ki, bunlar “Üstinsan”ın mümkün modallıqları pentaqramını əmələ gətirir, – ən azından, Avropa ruhu üçün cəmiyyətin instinktiv səviyyədə şər kimi qiymətləndirildiyinə heç bir şübhə yeri qoymur (əslində, monoteizmdə peyğəmbərlik ənənəsinin özü ilkin olaraq eyni şeyi nəzərdə tutur, zira yalnız bu konsteksdə Peyğəmbər və onun vəhylərlə gələrək qarşı çıxdığı ənənəvi sivilizasiyanın konflikti anlaşılandır).

 Cəmiyyət təkcə ona görə şər deyil ki, şəxsiyyətlə ən təbii və ilkin kontaktında insanın öz yeganə və təkrarolunmaz həyatının ən dəyərli şirələrini tükətdiyi “katorqa” kimi, özgələşdirmə sistemi kimi çıxış edir. Marks cəmiyyətin prinsipcə “düzgün” və “qeyri-düzgün” variantlarının mövcud olduğu illüziyasını dəstəkləyərək problemi məhz bununla məhdudlaşdırmaq üçün çox şey etdi; guya “düzgün” cəmiyyətdə özgələşdirmə dəfediləndir, aşılandır…

 Birincisi, “aşılan” deyil, çünki istənilən cəmiyyət iki şpris dəstindən ibarət olmaya bilməz; bunlardan biri, insanın ürəyinə sancılır və onun substansiyasının ən keyfiyyətli hissəsini –“ruhunun qanını” sorur; ikinci şpris isə, bədbəxtin beyninə sancılır və ona bütün dövrlərdə adi bəşəriyyətin əqli məzmunu olan yalan və saxtakarlıq essensiyasını yeridir. Bu iki şpris sistemi və yaxud, ürəyinizcədirsə, nasos sistemi (biri yuxarı qaldıran, digər isə aşağı endirən kosmik mediatoru xatırladır) olmadan cəmiyyət işləmir, sosium qeyri-mümkündür!

 Buna görə də “üstinsan” həmişə və hər zaman elit layihə olub, çünki bəşəriyyətin “seçilmiş” hissəsinin başlıca spesifikası onun kollektiv taleyin miskinliyindən uğurlu qurtuluş strategiyasındadır. Yuxarıda ilk araşdırdığımız kəramət verilmiş müdrik-ezoterikin yoluna baxaq. Bəli, o, əlbəttə, mağarada, ya da hücrədə yaşayır, amma ezoterik ənənənin arqumenti də odur; hansı ki, bu ənənə onu mənfur və ləyaqətsiz dünyaya öz həqiqiliyinin sübutu kimi təqdim edir. Müdrikin məhz gizli iştirakı ağır ayağını yerə yıxılmış zavallı insancıqların boğazından götürməyən dünya nizamının bütün gücünü təşkil edir. “Karamazov qardaşları”nda Fyodor Pavloviçə süfrə arxasında xidmət edən Smerdyakovun dediklərini xatırlayırsınızmı? Duaları ilə dünyanı saxlayan həqiqi və sonuncu iki müqəddəs guya səhrada nicat tapır! Ağıllı, amma abırsız biri olan Fyodor Pavloviçi bu “xalq inancı” hələ o vaxt hər şeydən çox sarsıtmışdı…

 Babildə (indiki Bağdaddan bir neçə yüz kilometr uzaqda yerləşən bombalanmış qəsəbə) ilahə İştarın məbədinə aparan baş yolun yaxınlığında ucaldılmış xariqüladə və qədim bir abidə var. Yer kürəsinin rəmzi olan nəhəng bir kürənin üzərində əllərini açaraq arxası üstdə bir insan uzanıb; çox güclü əzələlərini gərərək qəzəblə nərildəyən bir şir açıq-aşkar erotik pozada bu insanın üzərinə əyilərək onu sinəsi ilə sıxıb. Tamaşaçı əmindir ki, onun qarşısında şirin insan üzərində seksual zorakılıq aktı təsvir olunub. Lakin şirin belində sakit trans halında əllərini açaraq və üzünü səmaya doğru qaldıraraq İştarın özü dayanıb! Bu abidə üç min il əvvəl daşdan yonulub və orada sosial həyatın bütün metafizikası “Kapital”dakından daha aydın göstərilib. Anlamayan varsa, bilsin, Şir – dövlətdir.

 Nitsşedə Zərdüşt, əlbəttə, insanlardan uzaqlaşaraq dağlara gedir. Lakin bunu yalnız seçilmişlərə – “öz qardaşlarına” hakimiyyət eşqini öyrətmək üçün edir. Cəmiyyətdən effektiv qaçış, əslində, qaçmayanlar üzərində hökmranlıq strategiyasıdır. Bu gün “üstinsan” layihəsi heç vaxt olmadığı qədər realdır və həyata keçməyə çox yaxındır… Bəlkə də, informasiya cəmiyyəti formasında! İnformasiya ruhun elə bir son həbsxanasıdır ki, adi insanın oradan qaçmaq ehtimalı, demək olar ki, yoxdur. Bu, bəşəriyyətin beyninə sancılmış “şpris”in yeridəcəyi ən mükəmməl yalan essensiyasıdır. O, keçən dövrlərin saxtakarlığından müqayisəyə gəlməz dərəcədə üstündür; keçmiş yalanlar, ən azından, individual interpretasiyalara, şəxsi səviyyədə qavrayış və mənimsəmələrə imkan verirdi. İnformasiya individual qarşılıqlı əlaqələrə uyğun gəlmir, əks əlaqədən qaçır. Bu, özü ilə insan “mən”i arasında boşluq buraxmayan bir yalandır. Lakin məhz bu informasiya cəmiyyətində elitalar sosial fələyin mexanizmlərindən tamamilə xilas olur. Bugünkü meşşan kral qanından olan şəxslər haqqında məlumatlıdır, bilir ki, birincisi, onlar “krallıq edir, amma idarə etmirlər”, ikincisi, Kann festivalında top-modellərlə qol-qola gəzirlər. Bununla belə, o Verdenin¹⁴ çöllərində və Peremışlın¹⁵ yaxınlığında monarxların uğrunda ölən əcdadlarından daha çox köləlik və fanatikliklə onlara ehtiram bəsləyir. İndiki nəvələr üçün qlamur firavanlığın yalnız tabloid səhifələrində dadına baxdıqları “ali cəmiyyət” ən pak nemətdir, ən gözəl həyatdır, sivilizasiyanın mövcudluğuna haqq qazandıran faktın özüdür. Bu, klassik filologiya üzrə professorun ağlını itirməsinə səbəb olmuş bir məsələnin təntənəsi deyilmi?

 Bu gün ali cəmiyyət – Bayronun öz rüsvayçı hərəkəti ilə heyrətə saldığı perlər¹⁶ deyil. Onlar Bayronu hegelçi mənada “sıradan çıxartdılar”, onu bir problem kimi həll etdilər. Bu gün hökmranlığın qütbünü təşkil edən zadəganlar klubu – postmodernist restrukturizasiyadan keçmiş kollektiv “neobayron”dur. Onda, əlbəttə ki, qəhrəmanlıqdan başqa, “üstinsan”ın pentaqramda göstərilmiş bütün gerçəkləşmə yolları sitatla əks olunub.

 Müdrikin yolu? Heç şübhəsiz! “Klub”un müəllimləri və müsahibləri müdriklərdir. Sufi şeyxləri Britaniya taxtının varisinə İbn Ərəbinin gizli biliklərini öyrədir, Afon zahidləri isə öz qayalarında onun üçün xüsusi hücrə saxlayırlar. Avropanın titullu elitasını birləşdirən bütün neosufilər hərəkatı Frityof Şuon tərəfindən “Məryəmiyyə təriqəti” adı altında təşkil edilib…

 Magik romantikin, “Zərdüşt”ün yolu? Bu, özündə dünyanın postdemokratik liderlərinin, hakimiyyət və itaətin ənənəvi köklərinə qayıdan yeni həqiqi ağaların təfəkkürünü formalaşdıran titullu zadəganların ən yeni nəslinin yoludur. Onlardan bir çoxunun, – Kontinental Avropa mənşəli olanların, – babaları çiyinlərində ştandartenfürer rütbəsindən aşağı olmayan paqonlara sahib qara mundirlər geyirdilər. Amma Nürnberqdən sonra onlardan heç kimin hətta xətkeşlə barmaqlarına belə vurmadılar. Hər şeyə görə isə baqqal və fermerlərin uşaqları cavab verdilər.

 Bəs müqəddəslər haqqında? Müqəddəsliyə yüksək elit klubda çox ehtiyac var. Müasir dünyada o iki konfessional paradiqma ilə təmsil olunub: Tibet lamaizminin dini zahidliyi və ənənəvi katolisizmin diqqətlə qorunan möcüzəvi-mistik aspektləri. Bu gün bunların hər ikisi aristokratlarla sıx intellektual-kasta simbiozu içindədir, amma bunu yeni bir şey adlandırmaq olmaz. Əks-islahat dövründən bəri katolisizm və sərt siyasi aristokratizm əl-ələ tutublar. Buddizm bu ittifaqa Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində titullu ariosofların dini axtarışları sayəsində qoşulub.

 Və, nəhayət, “təbiətə qaçış”. Müasir aristokratiya ekoloji mövzunu qamarlayıb. Nəsli kəsilməkdə olan pələnglər və tutuquşularla yalnız səlibçilərin, – aşağı təbəqənin yox, – övladları məşğuldurlar. Ümumiyyətlə, təbiət diskurs predmeti kimi, bir tərəfdən, bircə kəlmələri ilə mötəbər fondların səxavətə gəlməyi şərəf saydığı şəxslərin pul xərcləyə bildiyi çox elit, zərif və ekzotik bir mövzuya çevrilib; digər tərəfdən isə, ekologiya – qlobal mafiyanın sevimli meydançasıdır, çirkli pulları yumaq üçün qüsursuz kanaldır, boyun əyməyən ölkə və şirkətlər üçün şantaj silahıdır… Lakin mafiyanın başında Köhnə Qərbin eyni məşhur ailələrinin transmilli şirkətlər vasitəsi ilə özünü ifadə edən nümayəndələri dayanıb.

 İlk baxışdan, “Klub”un kastaçı yığıncağı “üstinsanlıq” haqqında yuxarıda göstərdiyimiz üç hala ziddir: anti-sosiallıq, fədakarlıq və tənhalıq. Lakin bu, hər şeyi dərinlikdən və perspektivdən məhrum olmuş, başqa səthi formata köçürən postmodernist faktor nəzərə alınmadıqda belədir. Anti-ictimailik transformasiya olunaraq cəmiyyətin üstündə özünə daimi yer salır (nəhayət, kollektiv taledən baş tutan qaçış), fədakar passionarlıq minalardan şikəst olmuş uşaqlara, ya da ətindən sendviç hazırlanan, dərisindən isə narkodilerlər üçün ayaqqabı tikilən dəvəquşulara  göstərilən və paparazzilər tərəfindən geniş reklam edilən qayğıya çevrilir. O ki qaldı tənhalığa, o özünün aşkar antitezi – sarı mətbuatın gözündən uzaq, təklikdə qalmanın guya “qeyri-mümkünlüyü” – vasitəsi ilə daha yaxşı üzə çıxır. “Klub”un sosial-siyasi məsələlərinin irəliləyişinə şahzadə Diananın taleyi qədər heç bir şey təsir etməyib. Postmodernizm Avropa “üstinsanlığının” əvvəlki nəhəngləri tərəfindən məşəqqətlərdən insan sürüsünü idarəetmənin siyasi mexanizmlərinə qaçışın keçilmiş yollarını transformasiya edərək yeni aristokratizmin tərəfdarlarını keçmişdə qaçılmaz olan feodal ünsiyyətsizlikdən xilas edir.

 Lakin postmodernizm qəhrəmanlara üstün gələ bilmədi, bu isə artıq simulyakrlar məkanında həqiqiliyi ölçmə nöqtəsinə malik olmayan bir şeyin varlığının sübutudur. Buna görə də, “Klub” pentaqramın özünə inteqrasiya edə bilmədiyi beşinci şüasına qarşı amansız müharibə aparır. Müasir dünyada qəhrəman qanundankənar elan edilir. O, özünün ənənəvi statusundan məhrum edilərək, radikal və ekstremist kimi yenidən “qiymətləndirilib”. Ümumdünya “yaşıllar” partiyasının ekoloq-nümayəndələri, demokratiyanın reprezentativ hissəsi rolunda çıxış edən, əslində isə “Klub”un kriptotiraniyasına (hələlik kripto…) sədaqətlə xidmət edən azlıq və başqa parapolitik zibil qəhrəmanın tamamilə məhvinə çağırır; hətta, bəzən bu çağırış bəşəriyyətin “güclü yarısı”nda testesteron səviyyəsini tibbi vasitələrlə aşağı salmaq təklifinə qədər uzanıb “kişi başlanğıcı”na ekzotik hücumlar formasını alır. Burada başlıca fikir ondan ibarətdir ki, bəşəriyyətin bu yarısı zəif olsa, problem də az olar. Sual: kimin üçün? Əlbəttə ki, həbsxananın rəisi və onun kəmərində açar və zopa gəzdirən uşaqları üçün. Bu gün “demokratiya” bir vaxtlar delfinlərin belində okeanları gəzib-dolaşmağı arzulayan maarifçi-utopistlərin dilindən heç də az əcaib olmayan bir dildə danışır. Lakin intellektual ekzotikanın nəticəsi həm o vaxt, həm də bu gün eynidir: tikanlı tellərlə əhatə olunmuş “falansterlər”in daş divarları və alüminium qübbələri möhkəmlənir, darvazanın üstündəki şüarların qırmızı, yoxsa yaşıl rəngdə olmasının isə, bağışlayın məni, hamballar üçün heç bir fərqi yoxdur.

 “İnternasional”da oxuyurlar: “Heç kəs bizi xilas etməyəcək – nə Tanrı, nə hökmdar, nə də qəhrəman”. Hökmdarla məsələ aydındır, amma digər ikisi haqqında bu qədər qəti fikir söyləməzdik. Əlbəttə, bu köhnə proletar himninin müəllifi və saysız-hesabsız ifaçılarının kimi “Tanrı” adlandırdıqlarını demək çətindir, yəqin ki, “Məsih”in rəsmi kilsə versiyasını nəzərdə tuturlar. Bu halda, onlarla da razılaşmaq lazımdır. Lakin qəhrəman… Bəşəriyyətin qəhrəmanlara güvənməkdən başqa şansı yoxdur. Onlardan başqa heç kim tənhalığa çəkilmədən sosial həbsxanaya meydan oxumağa qadir deyil. Onlardan başqa heç kəs gözətçiləri tərk-silah edib direktorun kabinetinə girə bilməz. Lakin bunun üçün ən əhəmiyyətsiz bir şeyə ehtiyac var: inanmaq lazımdır ki, Fələyin Çərxi ilə barışmaq olmaz, onu yalnız məhv etmək olar.

НЕYDAR CAMAL

Tərcümə: Samir Bulut

https://basla.az/heydər-camal-kirilov-irsi